De geschiedenis van het schoen zetten: van kerk tot haard

Het is een van de meest geliefde Sinterklaastradities: schoen zetten. Voor veel kinderen begint daarmee de feestelijke spanning richting Pakjesavond. Maar waar komt deze gewoonte eigenlijk vandaan? Hoe is het gebruik ontstaan dat kinderen hun schoen zetten in de hoop dat Sinterklaas er iets in doet? In dit artikel duiken we in de geschiedenis van het schoen zetten: van middeleeuwse kerken tot de gezellige huiskamers van nu.

Een traditie met middeleeuwse wortels

De oudste vermelding van het schoen zetten in Nederland dateert uit de 15e eeuw. In die tijd was het gebruikelijk dat armen hun schoen zetten in de kerk, met de hoop dat welgestelde burgers er iets in zouden doen: een muntje, wat brood of ander voedsel. Dit gebeurde rond de naamdag van Sint-Nicolaas op 6 december, de beschermheilige van onder meer kinderen, zeelieden én armen. Een bekend voorbeeld is de Nicolaaskerk in Utrecht, waar volgens historische bronnen in 1427 al sprake was van schoenen die werden neergezet in de kerk. De opbrengsten werden verdeeld onder de armen. Het schoen zetten had in die tijd dus een duidelijke liefdadige functie. Het ging niet om speelgoed of snoep, maar om overleven.

Van kerk naar huis: de overgang naar kinderen

Na verloop van tijd verschoof de gewoonte van de kerk naar de huiselijke sfeer. Vooral kinderen mochten hun schoen zetten, en de nadruk verschoof van liefdadigheid naar verrassing en beloning. Sinterklaas ontwikkelde zich steeds meer tot kindervriend, met als gevolg dat ook het schoen zetten een kindergebruik werd. In de 19e eeuw kwamen daar steeds meer elementen bij die we nu nog kennen: het zingen van liedjes, het stoppen van een wortel of hooi voor het paard, en de verwachting dat Sinterklaas ’s nachts iets in de schoen zou stoppen. Daarmee ontstond het magische ritueel dat nog altijd in veel gezinnen leeft.

Symboliek en opvoeding

Hoewel het schoen zetten vandaag vooral een feestelijk moment is, zat er vroeger ook een opvoedkundige boodschap in. Sinterklaas en zijn knechten, zoals Zwarte Piet, zouden alleen iets in de schoen stoppen bij brave kinderen. Wie zich misdroeg, liep het risico op een roe of zelfs niets in de schoen. Deze symboliek versterkte het moraal van goed gedrag en respect. In een tijd zonder televisie of sociale media was dit een krachtige manier om kinderen iets bij te brengen. Vandaag de dag ligt de nadruk minder op straffen en meer op positieve beleving en fantasie.

Veranderingen door de tijd heen

De manier waarop kinderen hun schoen zetten is de afgelopen eeuw flink veranderd. In de jaren vijftig en zestig gebeurde het vaak bij de kachel of schoorsteen, met een tekening, wortel en luid gezongen Sinterklaasliedjes. Er werd één schoen gezet, meestal op zaterdagavond. In moderne gezinnen staat de schoen soms bij de verwarming, deurmat of zelfs voor een tablet met digitale Sinterklaasvideo. Ook op scholen en kinderdagverblijven is schoen zetten een terugkerend ritueel geworden, vaak met gezamenlijke liedjes en knutselwerkjes.

De magie van de nacht

Wat het schoen zetten zo bijzonder maakt, is het magische element. Kinderen gaan naar bed met spanning: zou Sinterklaas vannacht echt langskomen? En wat zou hij achterlaten? Die verwondering is misschien wel het hart van de hele traditie. Het versterkt het geloof in Sinterklaas en maakt de weken vóór 5 december onvergetelijk. De nachtelijke komst van de Sint is natuurlijk een fantasie die door ouders tot leven wordt gebracht. Toch is het voor jonge kinderen een tastbare en betekenisvolle ervaring. En dat is precies waarom deze traditie al generaties lang voortleeft.

Schoen zetten in andere landen

Hoewel schoen zetten vooral bekend is in Nederland en België, bestaan er ook varianten in andere landen. In Duitsland en Oostenrijk zetten kinderen hun schoen op de avond van 5 december, de vooravond van Nikolaustag. In Spanje, waar Sinterklaas als San Nicolás bekendstaat, brengen de Drie Koningen op 6 januari geschenken, vaak ook in schoenen. Deze buitenlandse varianten laten zien dat het idee van een heilige die ’s nachts iets in je schoen stopt, een breder cultureel fenomeen is. Sinterklaas is in die zin een Europese traditie met vele gezichten.

Waarom deze traditie blijft bestaan

In een snel veranderende wereld, waarin veel tradities verdwijnen of veranderen, blijft het schoen zetten opvallend populair. Waarom? Omdat het een laagdrempelig, warm en fantasierijk ritueel is dat gezinnen samenbrengt. Het kost weinig, vraagt slechts een beetje voorbereiding, maar levert veel plezier op. Voor ouders biedt het bovendien een kans om positieve aandacht te geven, creativiteit te stimuleren (tekeningen, knutsels, liedjes) en kinderen iets te leren over geduld, dankbaarheid en geven. Daarmee is het schoen zetten veel meer dan een kindergrap: het is een waardevol familiegebruik.

Een traditie met toekomst

Ook in digitale tijden blijft het schoen zetten relevant. Sommige kinderen tekenen nu op een tablet of zingen een liedje in via een app. Toch blijft het fysieke moment, het zetten van een echte schoen bij de deur of verwarming onovertroffen. Het is die tastbaarheid die de magie in stand houdt. Of het nu gaat om een oude schoen bij een haard of een regenlaarsje in een flat, het schoen zetten leeft voort. Generatie na generatie. Van kerk tot haard.

Meer weten over de oorsprong van deze en andere Sinterklaastradities? Lees dan verder op de pagina over de geschiedenis van Sinterklaas.